چه عواملی در تراکم استخوان موثر است:
دو مورد از مهم ترین عوامل در تعیین میزان تراکم استخوان ژنتیک و میزان فعالیت های بدنی می باشد. به یاد داشته باشید میزان مصرف کلسیم و البته مصرف ویتامین دی نیز در تراکم استخوان مواثر است. به عبارتی می توان گفت بچه هایی که ورزش را از سنین کوچکی شروع می کنند و بیشتر از لبنیات استفاده می کنند اصولا استخوان هایی سالم تر دارند. جالب است بدانید که در سنین نوجوانی استخوان ها به حداکثر تراکم خود می رسند اما بعد از آن شروع می کنند به پوک شدن و در این زمان است که هرچه کلسیم مصرف کرده اند و هرچه ویتامین دی را جدی گرفته باشند دیر تر به پوکی استخوان دچار می شوند. کسانی که ورزش متداوم می کنند همیشه استخوان های متراکمی خواهند داشت و دیر تر به پوکی استخوان دچار می شوند. به یاد داشته باشید که برای درمان پوکی استخوان ابتدا باید آزمایش سنجش تراکم استخوان نشان دهنده این باشد که شما دچار پوکی استخوان هستید.
نحوه اندازه گیری چگونه تراکم استخوان:
برای سنجش تراکم استخوان (BMD) میزان مواد معدنی موجود در هر سانتی متر مکعب اندازه گیری می شود و در واقع پزشکان با این کار یک معیار نسبی از میزان مواد معدنی موجود در استخوان به دست می آید، اما در واقع چگالی اصلی استخوان اندازه گیری نمی شود. در دستگاه‌های سنجش تراکم استخوان از اشعه ایکس برای تصویربرداری استفاده می‌شود. در حقیقت با این آزمون مشخص می‌شود که در یک قسمت از استخوان فرد چند میزان کلسیم و املاح معدنی وجود دارد. این تست اغلب در ستون فقرات، ساعد و یا لگن انجام می‌گیرد. روش های گوناگونی وجود دارد اما یکی از روش هایی که بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد DEXA می باشد. این روش مخفف کلمه Dual Energy X-ray Absorptiometry می باشد، در این روش برای سنجش تراکم استخوان از اشعه ایکس استفاده می کنند. برای انجام این نوع سنجش تراکم استخوان دو منبع اشعه ایکس به سمت استخوانی که قصد اندازه گیری تراکم آنرا داریم فرستاده می شود و اصولا مقداری از این اشعه جذب استخوان می شود و مقدار دیگری از اشعه از استخوان عبور می کند و میزان هر دو این اتفاقات توسط گیرنده ای که در طرفی دیگر از بدن قرار دارد اندازه گیری می شود. این اندازه گیری به این صورت است که هرچه استخوان از تراکم بیشتری برخوردار باشد پس به هم فشرده تر است و اجازه نمی دهد اشعه ایکس از آن به راحتی عبور کند از این رو زمانی که میزان اشعه های ایکس خارج شده کمتر است به این معنا است که فرد از تراکم استخوان بالا تری برخوردار است و در نهایت این اشعه دریافتی توسط گیرنده وارد یک کامپیوتر می شود که در آنجا مقیاس مقدار اشعه به مقیاس میزان تراکم استخوان تبدیل می شود.
نحوه سنجش تراکم استخوان:
در کل می توان گفت دو تا دستگاه برای تشخیص تراکم استخوان وجود دارند که این دو مورد شامل اسکنر های مرکزی و اسکنر های محیطی می شود. در دستگاه های اسکنر مرکزی، تراکم استخوان های مرکز بدن یعنی ستون مهره و لگن بررسی می شود و در دستگاه های اسکنر محیطی اصولا تراکم استخوان های محیطی مانند مچ دست، مچ پا و انگشتان دست و پا بررسی می شود. این درحالی است که در اسکنر های مرکزی در ابتدای کار بیمار را روی تخت به پشت دراز می کشد و در عین حال از او خواسته می شود که در زمانی که تست انجام می شود کاملا بی حرکت بماند، بعد از آن اسکنر روی قسمتی از بدن فرد قرار می گیرد که باید مورد سنجش تراکم استخوان قرار بگیرد و اشعه ایکس را از خود ساطع می کند تا میزان تراکم استخوان فرد را مشخص کند. بیشترین جاهایی از بدن که اصولا زود تر دچار پوکی استخوان می شوند شامل لگن، ستون مهره و مفصل ران می باشند از این رو بیشتر این نواحی تحت درمان پوکی استخوان و آزمایش تراکم استخوان قرار می گیرند.
چه کسانی در معرض پوکی استخوان هستند:
- سنجش تراکم استخوان بیشتر برای کسانی کاربردی است که در معرض یکسری بیماری ها می باشند از جمله بیمار های استئوپروز یا پوکی استخوان هستند.
- از آنجایی که خانم ها کم کم دچار یائسگی می شوند باید قبل از ۶۵ سال برای سنجش تراکم استخوان اقدام کنند.
- خانم هایی که زمانی طولانی کورتون مصرف کرده اند بیشتر در معرض این بیماری قرار می گیرند.
- اگر استخوان شما بی دلیل و به زودی دچار شکستگی شد باید هرچه زودتر به پزشک مواجعه کنید و برای سنجش تراکم استخوان اقدام کنید.
- ایجاد قوز در کمر می تواند به همین علل باشد.
- آمنوره شدن یا قطع پریود در قبل از زمان یائسگی.
پوکی استخوان چیست و چگونه ایجاد می شود؟
پوکی استخوان یا نازک شدن استخوانها (Osteoporosis)می‌تواند منجر به شکستگی‌های دردناک شود. در بدن هر انسان بافت استخوانی مرتبا توسط سلول‌های خورنده استخوان به نام استئوکلاست جذب می‌شود و در همان حال استخوان جدید توسط سلول‌های استخوان‌ساز استئوبلاست جایگزین می‌شود. به این ترتیب بافت استخوانی مرتبا در حال بازسازی است. در سنین کودکی و جوانی میزان استخوان‌سازی بدن بالا است و نرخ بیشتری نسبت به جذب استخوان دارد. این در حالی است که در سنین بالاتر میزان جذب استخوان نسبت به ساخت آن بیشتر خواهد بود. به همین دلیل پوکی استخوان در افراد سالمند بیشتر دیده می‌شود. نکته جالب اینجاست که حتی در شدیدترین حالات پوکی استخوان نیز، ساخت استخوان جدید در بدن متوقف نمی‌شود بلکه مقدار آن کاهش می‌یابد.
هورمون‌های مختلفی بر جذب و تولید مداوم استخوان تاثیر می‌گذارند. هورمون پاراتیروئید، هورمون زنانه استروژن و هورمون مردانه تستوسترون مهمترین هورمون‌هایی هستند که بر این فرایند تاثیر می‌گذارند. با توجه به اینکه هورمون استروژن مهمترین هورمونی است که در پوکی استخوان نقش دارد، به طور کلی پوکی استخوان در زنان بیشتر از مردان شایع است. سایر عوامل خطر پوکی استخوان شامل پیری، وزن کم بدن، استعمال سیگار و برخی از داروها هستند. یکی از دلایل ایجاد شکستگی در خانم های بالای ۶۵ سال پوکی استخوان می باشد و جالب است بدانید یکی از مسائل پر خرج برای کشور در عرصه درمان خرج های ناشی از شکستگی می باشد، دلیل بسیاری از این شکستگی ها این است که زمانی که شما پوکی استخوان می گیرید استخوان ها قدرت خود را از دست می دهند و شکنندگی پیدا می کنند، به یاد داشته باشید که تشخیص به موقع این بیماری تاثیر زیادی در درمان آن دارد. لازم به ذکر است که پیشنهاد می شود حتی زمانی که شما به سنین بالا نرسیده اید از لحاظ تغذیه خود مراقب تراکم استخوان باشید یا تحت نظر یک پزشک باشید تا مواردی که موجب مراقبت از استخوان ها می شود را به شما یادآور شود. استخوان نوعی بافت زنده و متخلخل است که دائما توسط سلول‌های استخوانی جذب و جایگزین می‌شود. زمانی که سرعت از بین رفتن بافت استخوان از سرعت بازسازی آن بیشتر باشد، پوکی استخوان اتفاق می‌افتد. پوکی استخوان زنان و مردان هر نژادی را تهدید می‌کند اما خطر ابتلا به آن در زنان سفیدپوست آسیایی که در دوره یائسگی قرار دارند، بیشتر است. پوکی استخوان موجب افزایش خطر شکستگی به خصوص در لگن، مهره‌های نخاعی و برخی مفاصل مانند مچ دست می‌شود. داروها، رژیم غذایی سالم و ورزش می‌تواند به جلوگیری از بین رفتن استخوان یا تقویت استخوان‌های ضعیف کمک کند. گاهی اوقات این شکنندگی به قدری زیاد است که با افتادن بیمار یا حرکت کوچکی مثل سرفه یا عطسه کردن، استخوان شکسته می‌شود. در حقیقت عارضه اصلی پوکی استخوان، شکستگی است.
علائم پوکی استخوان چیست و چگونه بروز می کند؟
پوکی استخوان به آرامی توسعه می‌یابد و در مراحل اولیه هیچ علامتی ندارد. فرد مبتلا به پوکی استخوان ممکن است تا زمانی که دچار شکستگی نشده باشد، به بیماری خود پی نبرد. این شکستگی‌ها معمولا در پی یک اتفاق بسیار جزئی مثل زمین خوردن یا سرفه کردن رخ می‌دهند. مهمترین شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان شامل: شکستگی لگن، مچ یا مهره‌های نخاعی هستند. در صورتی که شکستگی در ستون مهره‌ها رخ دهد می‌تواند موجب تغییر در وضعیت ایستادن، خم شدن و انحنای ستون فقرات بیمار شود. احساس ناراحتی و درد شدید در استخوانها ممکن است به دنبال یک شکستگی غیرمنتظره یا تشخیص داده نشده، روی دهد. افراد باید به محض احساس این نوع دردها، به دنبال ارزیابی پزشکی آن‌ها باشند.
هدف از درمان پوکی استخوان چیست؟
- درد بیمار کاهش یابد
- از شکستگی استخوان جلوگیری شود
- تراکم استخوان سالم و توده استخوان حفظ شود
- توانایی فرد برای انجام کارهای روزمره افزایش یابد
- از پیشرفت پوکی استخوان جلوگیری شود یا سرعت آن کند شود
افرادی که در معرض خطر پوکی استخوان و شکستگی ناشی از آن قرار دارند، می‌توانند از اقدامات پیشگیری‌کننده، مکمل‌های غذایی و داروهای خاص برای رسیدن به این اهداف استفاده کنند.
رایج ترین درمان های دارویی پوکی استخوان:
داروهایی که می‌توانند به جلوگیری از پوکی استخوان یا درمان آن کمک کنند شامل بیسفوسفونات‌ها هستند. این داروها نرخ از بین رفتن استخوان را کاهش می‌دهند و ریسک شکستگی استخوان را کم می‌کنند. معروف‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
- آگونیست‌های استروژنی یا آنتی آگونیست: رالوکسیفن (Raloxifene , Evista) یکی از این داروها است.
- کلسیتونین (کلسیمار، میکلسین): این دارو به جلوگیری از شکستگی ستون فقرات در زنان یائسه کمک می‌کند و پس از شکستگی نیز می‌تواند در مدیریت درد کمک‌کننده باشد.
- هورمون پاراتیروئید مانند تری پاراتید (Forteo): این هورمون توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) برای معالجه افرادی که ریسک بالایی از شکستگی استخوان دارند، تأیید شده است. هورمون پاراتیروئید باعث تحریک استخوان‌سازی می‌شود.
- آنتی بادی‌های مونوکلونال (denosumab , (romosozumab: در برخی از افراد مبتلا به پوکی استخوان بعد از دوره یائسگی از این داروهای ایمنی استفاده می‌شود.
درمان های آینده حوزه پوکی استخوان چگونه خواهد بود؟
پزشکان ممکن است در آینده از سلول‌های بنیادی برای درمان پوکی استخوان استفاده کنند. در سال ۲۰۱۶، محققان دریافتند که تزریق نوع خاصی از سلول‌های بنیادی به موش‌ها، پوکی استخوان و تحلیل استخوان را می‌تواند به شکلی که برای انسان نیز مفید باشد تغییر دهد. دانشمندان بر این باورند که عوامل ژنتیکی به شدت بر چگالی استخوانها اثر می‌گذارند. محققان با این دید که کدام ژن‌ها مسئول تشکیل و از بین رفتن استخوانها هستند به مطالعه می‌پردازند.
عوامل خطر در افزایش احتمال ابتلا به پوکی استخوان:
پزشکان چندین عامل خطر ابتلا به پوکی استخوان را شناسایی کرده‌اند. برخی از آن‌ها قابل اصلاح هستند، اما اجتناب از بعضی از آن‌ها امکانپذیر نیست. بدن به طور مداوم بافت استخوان کهنه را جذب می‌کند و استخوان جدیدی برای حفظ تراکم، قدرت و انسجام ساختاری استخوان تولید می‌کند. بیشترین چگالی استخوانی در اواخر دهه ۲۰ زندگی هر فرد مشاهده می‌شود و در حدود ۳۵ سالگی چگالی استخوانی ضعیف می‌شود. هرچه سن فرد بالاتر می‌رود تحلیل استخوانی نرخ بیشتری نسبت به بازسازی آن پیدا می‌کند. این موضوع هم در مردان و هم در زنان اتفاق می‌افتد اما به دلیل کاهش ناگهانی استروژن در خانم‌ها بعد از یائسگی این موضوع در زنان شایع‌تر است. استروژن به طور معمول از زنان در برابر پوکی استخوان محافظت می‌کند. به طور میانگین زمانی که افراد به سن ۵۰ سالگی برسند؛ از هر سه زن، یک نفر و از هر پنج مرد، یک نفر شکستگی ناشی از پوکی استخوان را تجربه می‌کند.
پوکی استخوان و عوامل تاثیرگذار در افزایش شانس ابتلا به آن:
طبق کالج آمریکایی روماتولوژی، خطرات غیرقابل اصلاح و جلوگیری شامل موارد زیر هستند.
- سن: خطر پوکی استخوان بعد از اواسط دهه ۳۰ زندگی افراد به خصوص در زنان یائسه افزایش می‌یابد.
- کاهش هورمون‌های جنسی: به نظر می‌رسد که سطح پایین‌تر استروژن باعث بازسازی سخت‌تر استخوانها می‌شود.
- قومیت: سفیدپوستان و آسیایی‌ها نسبت به سایر اقوام در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
- قد و وزن: قد بالای ۱۷۰ سانتی‌متر و وزن کمتر از ۵۶ کیلوگرم خطر پوکی استخوان را افزایش می‌دهد.
- عوامل ژنتیکی: در صورتی که یک عضو نزدیک از خانواده دچار پوکی استخوان یا شکستگی ناشی از آن شده باشد، خطر ابتلا به پوکی استخوان در سایر اعضای خانواده نیز افزایش می‌یابد.
- سابقه شکستگی: افراد بالای ۵۰ سال که سابقه شکستگی قبلی در اثر صدمات جزئی را دارند، در معرض خطر بیشتری در تشخیص پوکی استخوان قرار دارند.
نکته قابل توجه اینجاست که عدم فعالیت و عدم تحرک از عوامل خطر قابل اصلاح در پوکی استخوان هستند. ورزش‌هایی که با تحمل وزن همراه‌اند به جلوگیری از پوکی استخوان کمک می‌کنند. این نوع ورزش‌ها فشار کنترل‌شده‌ای روی استخوانها قرار می‌دهد که رشد استخوانها را تحریک می‌کند.
تاثیر بیماری های زمینه ای در افزایش شانس ابتلا به پوکی استخوان:
برخی از بیماری‌ها یا داروها باعث تغییر در سطح هورمون‌ها و برخی از داروها باعث کاهش چگالی استخوان می‌شوند. بیماری‌هایی که بر روی سطح هورمون تأثیر می‌گذارند شامل پرکاری تیروئید، پرکاری پاراتیروئید و سندرم کوشینگ است. تحقیقات منتشر شده در سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد زنانی که نمایش هورمونی دریافت می‌کنند در معرض خطر بالاتری از ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند. با این حال استفاده از آنتی آندروژن‌ها به مدت یک سال قبل از شروع درمان هورمونی ریسک پوکی استخوان را کاهش می‌دهد. در افرادی که دوجنسی هستند افزایش ریسک ابتلا به پوکی استخوان مشاهده نشده است.
شرایط پزشکی که خطر پوکی استخوان را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- هورمون تیروئید
- اختلالات غده هیپوفیز
- کمبود استروژن یا تستوسترون
- پرکاری تیروئید و پرکاری پاراتیروئید
- سندرم کوشینگ؛ نوعی اختلال در غدد آدرنال
- مشکلات جذب مواد معدنی مانند بیماری سلیاک
- برخی از بیماری‌های خود ایمنی، مانند آرتریت روماتوئید و اسپوندیلیت آنکیلوزان
داروهایی که ریسک پوکی استخوان را افزایش می‌دهند:
- دیورتیک‌های تیازید
- برخی داروهای ضدافسردگی
- برخی از داروهای ویتامین A) رتینوئید)
- تیازولیدیندیون، مورد استفاده برای درمان دیابت نوع ۲
- ضدانعقادکننده و رقیق‌کننده‌های خون از جمله هپارین و وارفارین
- برخی از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مانند سیکلوسپورین
- گلوکوکورتیکوئیدها و کورتیکواستروئیدها از جمله پردنیزون و پردنیزولان
- مهارکننده‌های پمپ پروتئین (PPI) و سایر آنتی‌اسیدهایی که بر وضعیت معدنی تأثیرگذارند
- مهارکننده‌های آروماتاز و سایر روش‌های درمانی که هورمون‌های جنسی را کاهش می‌دهند مانند آناستروزول
- برخی از داروهای شیمی‌درمانی، از جمله لتروزول (Femara)، برای درمان سرطان پستان و لوپرولین (لوپرون) برای سرطان پروستات
چگونه می توان از پوکی استخوان پیشگیری کرد؟
برخی از تغییرات در شیوه زندگی می‌توانند خطر ابتلا به پوکی استخوان را کاهش دهند. جذب کلسیم و ویتامین D تاثیر به سزایی در رشد استخوانها و جلوگیری از پوکی استخوان دارد.
بزرگ‌سالان ۱۹ ساله و بالاتر از آن باید روزانه ۱۰۰۰ میلی‌گرم کلسیم مصرف کنند. زنان از ۵۱ سالگی و مردان از ۷۱ سالگی به ۱۲۰۰ میلی‌گرم کلسیم در روز نیاز دارند. اگر مقدار کلسیم دریافتی بدن کافی نباشد، مکمل‌ها می‌توانند جایگزین شوند. ویتامین D نیز نقش مهمی در جلوگیری از پوکی استخوان دارد. این ویتامین به بدن کمک می‌کند تا کلسیم را جذب کند. منابع غذایی سرشار از ویتامین D شامل غذاهای غنی‌شده، ماهی‌های آب شور و جگر هستند. با این حال، بیشتر ویتامین D از مواد غذایی جذب نمی‌شود بلکه از قرار گرفتن در معرض آفتاب ناشی می‌شود، بنابراین پزشکان توصیه می‌کنند افراد به طور متعادل و منظم در معرض نور خورشید قرار بگیرند. همچنین مکمل‌های ویتامین D نیز موجود هستند. در افراد مبتلا به پوکی استخوان علاوه بر تغذیه، شیوه زندگی سالم مانند محدود کردن مصرف الکل، عدم استعمال دخانیات و انجام تمرینات تعادلی (یوگا) نیز تاثیر به سزایی در روند درمان این بیماری دارد.
منابع غذایی سرشار از کلسیم عبارتند از:
- غلات صبحانه غنی شده
- غذاهای لبنی مانند شیر، پنیر و ماست
- سبزیجات برگ سبز مانند کلم و کلم بروکلی
- ماهی‌هایی با استخوان‌های نرم مانند ماهی قزل‌آلا و ماهی تن
مطالب آموزنده در راهنمای بالینی پوکی استخوان را می توانید در لینک فوق مطالعه نمایید:
https://phc.umsu.ac.ir/uploads/9_371_69_3.pdf
سنجش تراکم استخوان یا به اختصار BMD روش متداول برای سنجش مقدار تراکم استخوان‌های بدن است. در این روش که مقدار وزن مواد معدنی استخوان را در هر سانتی‌متر مربع اندازه می‌گیرند. کاربرد بالینی آن برای اندازه‌گیری غیر مستقیم از مقدار پوکی استخوان بیمار می‌باشد. پوکی استخوان علت اصلی شکستگی‌های مفصل ران و لگن در خانم‌های بالای ۶۵ سال است. مرگ و میر و عوارض ناشی از این شکستگی‌ها و مخارج درمان آن‌ها از مشکلات عمده کشور هاست. تشخیص به موقع و پیشگیری از پیشرفت آن هدف عمده طب سالمندان است. هرچند مقدار پرتو ایکس که در این روش بکار می‌رود بسیار ناچیز است، ولی انجام سنجش تراکم استخوان در اشخاص سالم توصیه نمی‌گردد.
بررسی دقیق سنجش تراکم استخوان (BMD) مهره های کمری، هیپ و ساعد، اندازه گیری دقیق تراکم استخوانها در کودکان (Low Dose Subtotal Whole Body Scan)، قابلیت منحصر به فرد در بررسی پروستیک هیپ (HOLOGIC Prosthetic Hip) ، اندازه گیری ساختار و تراکم ترابکول های استخوان اسفنجی (Trabecular Bone Score) ، آنالیز ساختار بافت چربی و عضلات (Body Composition Analysis) در ارزیابی چاقی بالینی، ارزیابی کاهش حجم عضلات(Sarcopenia) و ارزیابی توزیع غیر طبیعی چربی Lipodystrophy)) به تفکیک در تمام نقاط بدن، قابلیت بررسی ستون فقرات در شکستگی های پنهان مهره ها (HD-IVA) با استفاده از مورفومتری مهره ها، امکان بررسی با دوز بسیار پایین هیپ برای بررسی علائم اولیه شکستگی ناشی از مصرف مزمن بیسفوسفات ها، تعیین احتمال سکته و بیماری های عروق کرونر قلب با بررسی پلاک های کلسیفیه آترواسکلروتیک در آئورت شکمی (Abdominal Aortic Classification) با دستگاهHORIZON-HOLOGIC Whole Body DEXA Scan امکانپذیر می باشد.